Hayat inişleri ve çıkışları olan patika bir yol gibi. Zaman zaman bize güzelliklerini sunarken, zaman zaman da zorluklarıyla bizi kucaklıyor. Hepimiz bu yaşamsal zorlukları deneyimliyoruz. Bu zorluklar kimi zaman son 1.5 yıldır yaşadığımız pandemi gibi küresel boyutlarıyla karşımıza çıkarken kimi zaman savaşlar, göçler ve doğal afetlerle daha ulusal boyutlarla da bizi etkiliyor. Bazen de kendi hayatlarımız içinde yaşadığımız ekonomik zorluklar, kayıplar, travmatik yaşantılar bizleri bu zorluklarla karşı karşıya bırakıyor. Duyuyor, görüyor, hissediyor ve her birini kendi yaşamlarımıza etkileriyle deneyimliyoruz.
Başınızdan geçen zorlu bir olayı anımsayın ve düşünün, bu olayla nasıl mücadele ettiniz ? Şimdi bir yakınınızın başından geçen zorlu bir olayı anımsayın ve düşünün, peki o nasıl mücadele etti? Detaylı düşündüğünüzde aynı zorlu yaşantıyı deneyimlemiş çevrenizdeki insanların ya da sizin bu olay karşısındaki mücadelenizin farklı olduğunu göreceksiniz. Peki neden bazı insanlar zor olaylarla daha rahat mücadele edebiliyor?
Bu noktada karşımıza ‘’rezilyans’’ kavramı çıkıyor. Rezilyans kavramı temel olarak kişinin güç, riskli ya da travmatik durumlarla koruyucu faktörlerinin de desteğini alarak sağlıklı ve olumlu şekilde başa çıkabilme kapasitesi olarak tanımlanabilir. Literatürümüzde ise ‘’psikolojik sağlamlılık’’, ‘’psikolojik dayanıklılık’’, ‘’yılmazlık’’ , ‘’psikolojik esneklik’’, ‘’toparlanabilme becerisi’’ gibi kavramlarla karşılık bulur. Aslında bu kavramların tamamı ve bütünüdür. Strese sebep olan olaylar karşısında yılmamak, esnek kalabilmek, deneyimden bir şeyler öğrenerek gelişmek, kırılmadan bükülebilmek ve olay sonrası eski haline dönebilmektir (Seçkin ve Hasanoğlu, 2016). Psikolojik sağlamlık bir süreçtir ve akılda oluşan ilk algının aksine zorluklardan etkilenmemek anlamına gelmemektedir. Zorluklardan etkilensek bile toparlanıp yola devam edebilme becerisidir.
Ya çocuklar ?
Çocuklar da bazen bizler gibi hayatın olağan akışı içinde zorluklarla karşı karşıya kalır. Paylaştığımız küresel, ulusal zorlukların yanı sıra, kendi yaşam deneyimleri içerisinde sevdikleri birinin kaybı, taşınma, okul değişikliği, akademik ve sosyal problemler gibi bir çok zorlu durumla karşı karşı kalabilirler. Böyle durumlar olumsuz deneyimler olarak yorumlansa da, çocukların zorluklarla mücadele edebilme, sorunlarıyla başa çıkabilme becerilerinin gelişimine olanak sağlar. Bu becerilerle birleşen bir çok faktör psikolojik sağlamlık ve esneklik kapasitesini oluşturur. Özünde rezilyans çocukların sahip olduğu ya da olabileceği kendisine ait tek bir beceri ya da mizaç özelliği değil, var olan bir çok içsel ve dışsal faktörün oluşturduğu değişebilen ve gelişebilen bir süreçtir.
Çocuklarda rezilyans gelişiminin desteklenebilmesi için içsel ve dışsal kaynakların uyum içinde var olmasına ihtiyaç vardır. Bu içsel kaynaklar çocuğun sosyal becerileri, baş etme becerileri, öz-düzenleme becerileri, düşünme becerileri ve özgüveniyken, dışsal kaynaklar ise destekleyici, güven veren, ebeveyn ve aile ilişkileri, sosyal destek kaynaklarının varlığı, olumlu rol modellerin varlığı, geliştirici ve destekleyici okul ortamlarıdır.
Rezilyans gelişiminde tüm içsel ve dışsal kaynakların bir arada işlemesinin önemini bir metaforla somutlaştırabiliriz.
Uçuşu sırasında aniden kötü hava koşullarıyla karşı karşıya kalan bir uçak hayal edin. Uçağın kötü hava koşullarını aşarak gideceği yere varabilmesi ne kadar dayanıklı olduğu ile ilgilidir. Uçağın ne kadar dayanıklı olduğu ise aşağıdaki faktörlere bağlıdır;
- Pilot (çocuk)
- Yardımcı pilot, uçuş ekibi, yer hizmetleri ekibi (ebeveynler, kardeşler, ailenin diğer bireyleri, öğretmenler, uzmanlar)
- Pilotun ve ekibinin sahip olduğu ekipmanlar (çocuğun ve destek verenlerinin sahip olduğu ve ulaşabileceği tüm kaynaklar)
- Uçağın türü (çocuğun yaşı, mizacı, karakteri vs.)
- Hava koşulunun ne kadar şiddetli ve uzun olduğu ( yaşanılan zorlun şiddeti ve maruz kalınan süre)
Tüm bunlar uçağın rotasından ayrılmadan bu uçuşu sürdürme becerisini belirleyen faktörlerdir. Farklı uçakların kötü hava koşullarına farklı tepkiler vermesi gibi her çocukta yaşadığı zorluklara farklı tepkiler verir. Hava koşullarını (yaşamsal zorlukları) ya da uçağın türünü (çocuğun biyolojik yapılanması ile getirdiği özellerini) kontrol etme şansımız yoktur. Ancak pilot iyi eğitilerek becerileri geliştirilebilir ve tüm ekibi ile kaynakları ona bu zorlu hava koşullarında bile güvenli bir uçuş yapması konusunda katkı sağlayabilir (Beyond Blue, 2017).
Dayanıklılık ve esneklik becerisi yüksek çocukların stresle baş etme becerileri gelişir. Rezilyans yapılanması, çocukların sadece gündelik hayatlarında var olan zorluklarla baş etmesine yardımcı olmaz, aynı zamanda gençlik ve yetişkinlik dönemlerinde karşılarına çıkacak zorluklarla mücadelede kullanabilecekleri beceriler geliştirmelerini de sağlar.
Çocuklarda rezilyans yapılanmasını desteklemek için…
- Ebeveynler ve bakım verenler çocuklarla koşulsuz sevginin sağlandığı güven temelli ilişkiler kurmalıdır.
- Çocukların duygularını tanımlama ve ifade etme becerileri geliştirilmeli ve desteklenmelidir.
- Duyguları, düşünceleri ve davranışları ile ilgili öz düzenleme becerileri desteklenmelidir.
- Baş etme stratejileri üzerine rol model olunmalıdır.
- Kararlar almalarına izin verilerek baş etme becerileri desteklenmelidir.
- Problem çözme becerilerini pratik etmeleri için cesaretlendirilmelidir.
- Sorumluluk almalarına ve seçimler yapmalarına izin verilmelidir.
- Çocuğun sosyal ilişkileri desteklenmeli, kendisini ait ve güvende hissedebileceği sosyal gruplarda bulunması için yönlendirilmelidir.
- Çocuğun mizah duygusu desteklenmelidir.
- Çocuğun düşünme becerilerini geliştirmesi için olanak sağlanmalıdır. Hayal gücünü kullanması desteklenmelidir.
Klinik Psikolog
Ecem AKINCI PARMAKSIZOĞLU
Kaynakça
Beyond Blue Ltd. (2017). Building resilience in children aged 0–12: A practice guide.
Seçkin, Ş., & Hasanoğlu, A. Çocukta Rezilyans(Esneklik ve Toparlanabilme Becerisi), Remzi Kitapevi Kasım 2016.
Çaykuş, E.T., & Çaykuş, T.M. (2020). Covid-19 pandemi sürecinde çocukların psikolojik dayanıklılığını güçlendirme yolları: Ailelere, öğretmenlere ve ruh sağlığı uzmanlarına öneriler. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 7(5), 95-113